ग्रामीण वाठारांत घन आनी द्रव कोयर वेवस्थापन
ग्रामीण वाठारांत घन आनी द्रव कोयर वेवस्थापन
उदक, नितळसाण आनी स्वच्छता (WASH) मनशाच्या भलायकेचेर थेट परिणाम करता आनी जेन्ना तांचे कडेन दुर्लक्ष जाता तेन्ना खूप पयसुल्ले परिणाम जातात. भारत ही जलद गतीन वाडपी एक अर्थवेवस्था आसा, मात जेन्ना WASH निर्देशकांचो विशय येता तेन्ना भारत अजुनूय फाटीं आसा. 1.2 अब्जा वयर लोकसंख्या आसतना नितळसाणे कडेन लक्ष दिवपाची वाडटी आनी ताकतिकेची गरज आसा. घन आनी द्रव कोयर वेवस्थापन (एसएलडब्ल्युएम) हो स्वच्छ भारत अभियानाचो (एसबीएम) (जी) एक म्हत्वाचो घटक आसा, नितळसाण, स्वच्छताय आनी ग्रामीण वाठारांतल्या सामान्य जिणेच्या दर्ज्यांत सुधारणां घडोवपाच्या हेतान हे अभियान सुरू केला. एसएलडब्ल्युएम म्हणल्यार कोयर विज्ञानीक रितीन एकठांय करप, ताची येरादारी, प्रक्रिया, परतून वापर, उपचार करप आनी ताचो विलो लावप.
सकयल दिल्ली मार्गदर्शक तत्वां ग्रामीण वाठारांत घन द्रव कोयर वेवस्थापना विशीं (एसएलडब्ल्युएम) मुळावी, जलद वळख करून दिता. एसएलडब्ल्युएम चेर तशेच उक्ताडार संडास मुक्त करपाच्या कार्यावळीचेर (ODF) लक्ष केंद्रीत करूंक जिल्लो प्रशासनाक मजत करूंक ते सज्ज आसा.
कोयर म्हणल्यार कितें?
कोयर म्हणल्यार खंयचोय घटक जाचो ताच्या सद्याच्या रुपांत वापर करप शक्य ना आनी ताची गरज ना म्हण भायर वडयला. संबंदीत वेवस्थापन पद्दती वांगडा तो घन वा द्रव आसूंक शकता.
घन कोयर
ग्रामीण वाठारांत घन कोयरांत रांदची कूड, बाग, गोठो, शेतांतलो कोयर आनी धातू, कागद, प्लास्टीक, कपडो आनी अशे तरेच्या घटकांचो आसपाव आसता. तो जैव आनी अजैवीक आसता, जाचो घरां, वाणिज्यीक आनी उद्देगीक संस्थांक अर्थीक मोल नासता. ग्रामीण वाठारांतलो चडसो कोयर जैवीक जाल्यार थोडोसो कोयर अजैवीक आनी बिगर विखारी आसता. पर्यावरण स्नेही आशिल्ल्यान ग्रामीण वाठारांत कम्पोस्टींग ही अदीक प्रमाणांत योग्य पद्दत आसता.
द्रव कोयर
जेन्ना उदक एक फावट वापरतात आनी ते मनशाच्या वापरा खातीर वा हेर दुसऱ्या वापरा खातीर योग्य नासता तेन्ना ताका द्रव कोयर म्हण मानतात. उदकाच्या कोयराची उद्देगीक आनी घरगुती अश्या दोन उप-गटांत विभागणी करूं येता.
- उद्देगीक द्रव कोयर हे उत्पादन प्रक्रियेंतल्यान तयार जाता आनी ताचेर प्रक्रिया करप कठीण आसता.
- घरगुती द्रव कोयरांत घरांतल्यान, वाणिज्यीक संकूल, हॉटेलां आनी शिक्षणीक संस्थांतल्यान सोडिल्ल्या उदकाचो आसपाव आसता.
एसबीएम मार्गदर्शक तत्वां खाला एसएलडब्ल्युएम
जागृताय करप आनी समाजान वेवस्थापन केल्ल्या नितळसाण यंत्रणेचेर एसबीएम भर दिता. एसएलडब्ल्युएम चे उपक्रम अर्थीक नदरेंत आनी प्रभावीपणान लागू करपाक मुळाव्या पांवड्यार मालकी हक्क आनी सगल्या पांवड्यार समाजाचें फुडारपण म्हत्वाचें आसा.
म्हायती, शिक्षण आनी संपर्क (आयईसी) हस्तक्षेपान शाश्वत यंत्रणेची मागणी उत्पन्न करूंक एसएलडब्ल्युएम चेर लक्ष केंद्रीत करूंक जाय. हाका लागून कोयराच्या विल्या खातीर यंत्रणा अशे तरेन स्थापीत जावपाक फुडें येवपाक जाय जे वरवीं ताचो लोकसंख्येचेर ठोस परिणाम जातलो. समाज/ग्राम पंचायतींक (जीपी) मुखार येवन अशे तरेचे यंत्रणेची मागणी करूंक उर्बा दिवपाक जाय जे ते स्वता हाताळूंक आनी सांबाळूंक शकतले.
पंचायत कार्यालयां, निवडून आयिल्ले प्रतिनिधी, शाळां, गांवांनी काम करपी बिगर सरकारी संघटणा (एनजीओ), दुकानदार, कुटुंबा आनी सामान्य जनता हाची मोख जागृताय आनी शिक्षणीक मोहिमेन दवरपाक जाय.
एसएलडब्ल्युएम यंत्रणेचो डिजायन, अंमलबजावणी, कार्यवाही आनी सांबाळ (ओ आनी एम) संबंदीत राज्य सरकाराच्या तेंक्यान करपाक जीपी कार्यवाहक जापसालदार आसतले. जीपी खाला बांदकाम आनी वेवस्थापन वावर करपाक तिसऱ्या पक्षाक आसपावन घेवपाक आनी समाजाच्या देखरेखीच्या यंत्रणेची शक्यताय तपासून पळोवंक जाता. अशा प्रकरणांत एसएलडब्ल्युएम यंत्रणांचे वेवस्थापन करपाक वेगवेगळ्या जाळवणदारांची भुमिका आनी जापसालदारकी विशीं स्पश्टताय गरजेची आसा. शाश्वत एसएलडब्ल्युएम उपक्रमा खातीर समाजाचे योगदान आनी योग्य वापरकरतो शुल्क अपेक्षीत आसा.
एसएलडब्ल्युएम खातीर संस्थांत्मक वेवस्था
एसएलडब्ल्युएम प्रकल्पाच्या व्याप्तींत सगल्यो जीपी हाडपाची मोख आसपाक जाय. जिल्ल्यांतल्या दर एका जीपी खातीर एसएलडब्ल्युएम प्रकल्प हो वर्सुकी अंमलबजावणी आराखड्याचो (एआयपी) वांटो आसूंक जाय. राज्य पांवड्या वयल्या मंजुरी समितीन एआयपी क मान्यताय दिवपाक जाय. दर एका राज्याच्या तंत्रीक आनी अर्थीक नेमां प्रमाणें दर एका वैयक्तीक एसएलडब्ल्युएम प्रकल्पाक जिल्लो उदक आनी नितळसाण समितीन (डीडब्ल्युएससी) मान्यताय दिवची. एसएलडब्ल्युएम प्रकल्पाच्या तयारे खातीर मार्गदर्शन करपाक दर एका राज्यांत, राज्य पांवड्यार उणेच एक एसएलडब्ल्युएम सल्लागार आनी जिल्लो उदक आनी नितळसाण मोहिमेंत (डीडब्ल्युएसएम) / डीडब्ल्युएससी एका एसएलडब्ल्युएम सल्लागार आसचो.
तंत्रगिन्यान वेंचपाचे मापदंड
- घर आनी घरांच्या स्वरुपां लागसार सुवातीची उपलब्धताय.
- गांवांची भुगोलीक परिस्थिती, जातूंत प्रदेशाची स्वाभावीक रचणूक, मातयेची रचना आनी भुमिगत उदकाच्या परिस्थितीचो आसपाव आसा.
- उदका पुरवणेची स्रोतां आनी पद्दती (वैयक्तीक / भौशीक).
- गांवांत भौशीक सुवातेची उपलब्धताय.
- जीपी कडेन उपलब्ध अर्थीक दर्जो आनी मनीस संसाधन.
कोयर वेवस्थापन तंत्रगिज्ञान
घन कोयर वेवस्थापन: कम्पोस्टींग पद्दती
| तंत्रज्ञान | वर्णन | लाव | लुकसाण | वापरपा खातीर अटी |
|---|---|---|---|---|
| एनएडीईपी पद्दत | वायुसंचारणाचे बुराक आशिल्ल्या आयताकृती विटांच्या टांकयेत कम्पोस्टींग जाता. थरांनी जैवीक म्हाल घालतात आनी सुमार 3 म्हयन्यांनी कम्पोस्ट तयार जाता | ढिगारो वापरून व्हडा प्रमाणांत कम्पोस्टींग करूं येता. सगली पुश्टीक तत्वां सांबाळून उरतात जाका लागून कम्पोस्ट अदीक पौश्टीक जाता. | टांकयो 3 म्हयन्यांच्या फेरयेंत काम करता, त्या खातीर उणेच 2 टांकयांची गरज लागता आनी जाका लागून खर्च वाडटा. माती आनी उदकाची व्हडा प्रमाणांत गरज लागता जाची कांय वाठारांत येरादारी करप कठीण जाता. पुराय टांकी कमाल 48 वरांच्या काळांत भरपाक जाय (24 वरां उत्तम). | सगल्या परिस्थितींत टांकी बांदपाक जाता. तणाचे छप्पर ओलसाण आडायता. सील फुटला कांय कितें हे पळोवपाक टांकयेचेर नदर दवरूंक जाय, जाका लागून ओलसाण भायर येवपाक शकता. टांकयेक सुवात आनी सुरवेक खूप म्हाल जाय म्हणून सामाजीक हाताळणी उत्तम, टांकये खातीर सामाजीक सुवात वापरप आनी टांकये खातीर म्हाल/ फिलींग हाडपाक तारीख थारावप. |
| बंगळूर पद्दत | फोंडकुलाक कोयर अवायुजीव-विशयक कम्पोस्ट करतात. 6-8 म्हयन्या भितर कम्पोस्ट तयार जाता | नगरपालिकेचो कोयर आनी मलमूत्र वापरूंक मेळटा. सुक्या वाठारा खातीर उत्तम आनी O+M ची गरज ना | ओल्या वाठारांत वापरूंक मेळना कारण फोंडकुलांत उदक साचून रावपाक शकता. तयार जाल्ल्या वायुंचो वास येवपाक शकता आनी फोंडकुलांक व्हडली सुवातेची गरज आसता. कम्पोस्टींग प्रक्रिया सवकास आसता. | खर वातावरणाक लागून ज्या वाठारांत ढिगाऱ्याचो वापर मर्यादीत आसा अश्या वाठारांत लावकारक आसा, देखीक खूप वारो आनी सुर्यप्रकाश. सुवात आसत जाल्यार घरगुती पांवड्यार करपाक जाता कारण O+M ची गरज ना. टांकयेच्या पद्दती कडेन तुळा केल्यार खूप सवाय कारण साधनसुविधेची गरज ना |
| इंदोर पद्दत | कोयर 10 – 15 से. मी. कापून जमनीचेर वा फोंडकुलांत फापसून घालतात. 4 म्हयन्या भितर कम्पोस्ट तयार जाता | साधनसुविधेची गरज ना आनी तुळेन प्रक्रिया उणी आसा | पौश्टीक तत्वां मातयेंत वतात. नेमान घुंवडावपाची गरज आसता (दर 5 दिसांनी). उदक साचून उरपाक शकता म्हण ओली सुवात वा ज्या सुवातांनी भरपूर पावस पडटा थंय वापरप शक्य ना | फोंडकूल/ढिगाऱ्याक सुरक्षा नासता आनी म्हणून जनावरां/भुरगीं बी कडल्यान संरक्षणाची गरज लागूंक शकता. सुकपाचो परिणाम उणो करपा खातीर पवनचक्कीचो वापर करूं येता. टांकयेच्या पद्दती कडेन तुळा केल्यार खूप सवाय कारण साधनसुविधेची गरज ना. |
| गांयडोळ कम्पोस्टींग | कोयराचे कम्पोस्ट मोडपाक थारायिल्ल्या गांयडोळाच्या प्रजातीचो वापर करून केल्ले कम्पोस्टींग 3-4 म्हयन्या भितर तयार जाता मात कम्पोस्ट पांवड्या पांवड्यांनी काडूंक जाय कारण गांयडोळ तांचेर प्रक्रिया करता | सामान्य कम्पोस्टिंगा परस अदीक कार्यक्षम आनी उच्च प्रतीचे कम्पोस्ट तयार करता. | व्हर्मीटॅंक वा व्हर्मीबेडाची गरज आसता आनी गांयडोळ विकते हाडचे पडटात वा वाडोवचे पडटात जाका लागून खर्च वाडटा. सामान्या परस अदीक O+M ची गरज आसता | गांयडोळाची कमाल तापमान श्रेणी 15-35 डिग्री सेल्सीयस मदीं आसता. उण्या तापमानाक लागून प्रजननाक बादा येता आनी उच्च तापमानांत गांयडोळ मरतात वा ते सोडून वतात. गांयडोळ दुकळाक खूप संवेदनशील आसतात म्हणून भरवश्याचे उदका स्रोत आसल्या बगर सुक्या वाठारांत तांच्या वापराची शिफारस करिनात. |
| जैवीक धन कोयरा पासून बायोगॅस | बायोगॅस अवायुजीव-विशयक परिस्थिती जैवीक कोयर कुसोवन तयार करतात. तयार जावपी वायु वातावरणांत सोडपाक जाता वा इंधन म्हणून जळोवपाक तो आडावन दवरूंक जाता. बायोगॅसा वरीच, हे प्रक्रियेंत मिश्रण तयार जाता जे पौश्टीक तरेन युक्त सारे म्हण वापरूंक जाता. | वायु तयार जावपाचो दर वापराच्या दरां परस सवकास आसा मात ज्या वाठारांत रांदपा खातीर लांकडाचेर निंबून उरतात त्या वाठारांत बायोगॅस हो उत्तम पर्याय आसा. | बायोगॅसाचो प्लान्ट कुटुंबाच्या वा समाजाच्या शौचालया कडेन जोडूंक जाता वा तो एकोडो आसपाक शकता जंय कोयर घालपाक येता. ताचे वेगवेगळे डिजायन उपलब्ध आसात. जाय ती मताय, प्लान्ट बसोवपाक उपलब्ध सुवात, फीड म्हालाचो प्रकार (मनशाच्या मूलमुत्रा परस गोरवांच्या शेणांत उच्च गॅस उत्पादन क्षमताय आसा), आनी बांदकामां खातीर उपलब्ध अर्थपुरवण हाचेर आदारून मुखेलपणान डिजायनाची निवड जातली. वायुचे सेगीत उत्पादन जावपा खातीर कोयर दर दिसा घालपाक जाय. स्टोव, कुकर वा कंदील बायोगॅस आपणावपाक रुपांतरीत करूंक जाय मात गॅस वासा बगर जळटा. |
द्रव कोयर वेवस्थापन: घाण उदक प्रक्रिया तंत्रगिज्ञान
| तंत्रगिज्ञान | सैमीक वा बांदिल्ले | वायुजिवी/ अवायुजीव-विशयक/ मिश्र | अपेक्षीत प्रवाहाचो दर्जो (उणो, मध्यम, उच्च) | सुवातेची गरज (m2 /दर व्यक्ती) | उर्जेची गरज किलो वॉट्ज/व्यक्ती/वर्स | भारतांत फैलाव |
|---|---|---|---|---|---|---|
| कोयर स्थिरीकरण तळे पद्दत | सैमीक | मिश्र | मध्यम ते उच्च | 2.0 – 3.0 | शून्य | भारतभर |
| डकवीड तळे पद्दत | सैमीक | वायुजिवी | मध्यम ते उच्च | 2.5 – 6.0 | शून्य | पंजाब राज्यांत व्हडा प्रमाणांत |
| बांदिल्ली पाणथल सुवात | सैमीक | वायुजिवीc | मध्यम | 1.5 – 2.5 | शून्य | भारतांत अंमलबजावणेचो उणो अणभव |
| अवायुजीव-विशयक किचडाच्या व्याप्तीचो वयलो प्रवाह | बांदिल्ले | अवायुजीव-विशयक | उणे | 0.1 – 0.2 | फकत पंपींग करपा खातीर | शारी वाठारांत भारतभर, मात ग्रामीण वाठारांत खूप उणो अणभव |
| अवायुजीव-विशयक निश्फळ फिल्टर | बांदिल्ले | अवायुजीव-विशयक | उणे | 0.2 – 0.4 | शून्य | भारतभर |
| पॅकेज वायुवीजन प्रणाली | बांदिल्ले | मिश्र | उच्च | 0.1 – 0.15 | 20 – 30 | भारतभर |
| विस्तारीत वायुवीजन प्रणाली | बांदिल्ले | वायुजिवी | उच्च | 0.1 – 0.2 | 15 – 25 | भारतभर |
| बॅच रियॅक्टर प्रणाली क्रम लावप | बांदिल्ले | वायुजिवी | अत्युच्च | 0.05 – 0.1 | 10 – 20 | भारतभर |
| माती जैव तंत्रगिज्ञान | सैमीक | वायुजिवी | अत्युच्च | 0.021 | रियॅक्टर सुवातेर वितरण करच्या खातीर पंप करपाक 40 – 50 किलो वॉट्स/एमएलडी | भारतभर |
तंत्रगिज्ञानाच्या तपशिला खातीर सकयल भेट दिवची.
- 1. पेय जल आनी नितळसाण मंत्रालय, स्वच्छ भारत अभियान (ग्रामीण). (2015) ग्रामीण वाठारांनी घट आनी द्रव्य कोयराच्या वेवस्थापना खातीर तंत्रगिन्यायी पर्याय. भारत सरकार.
- 2. पेय जल आनी नितळसाण मंत्रालय, स्वच्छ भारत अभियान (ग्रामीण) (2015). ग्रामीण वाठारांनी घट आनी द्रव्य कोयराच्या वेवस्थापना खातीर स्रोत पुस्तक, भारत सरकार
गांव स्वच्छता निर्देशांक
नितळसाणे विशीं जागृताय करपाक आनी गांव, जीपी, गट, जिल्ले आनी राज्यां मदीं सर्तीची भावनां रुजोवपाक भारतभर नितळसाणेची मेजणी करपाक आवश्यक आशिल्ले घटक निश्चीत करूंक भारत सरकारान तपशीलवार सांख्यिकी मुल्यांकन तयार केलां. राज्यां आनी तज्ञां कडेन केल्ल्या सल्ला मसलतीचेर आदारून आनी देशभरांतल्या 75 जिल्ल्यांतल्या 70,000 घराब्यांक वांटेकार करून घेवन नितळसाण निर्देशांक आनी एसएलडब्ल्युएम निर्देशांक थारयला.
नितळसाण निर्देशाकांत गांवाच्या वट्ट नितळसाण दिसता, जातूंत घरांक सुरक्षीत शौचालयांची सुविधा आसा आनी ते ती वापरतात आनी पर्यावरण स्नेही हांचो आसपाव आसा. एसएलडब्ल्युएम निर्देशाकांत कोयर मुक्त घराचो सरभोंवतणचो वाठार आनी भौशीक सुवातो आनी घरा भोंवतणी साचिल्ले उदक नासप हांचो आसपाव आसा. एसएलडब्ल्युएम निर्देशांक सकयले प्रमाणें नितळसाण निर्देशाकांतल्यान निश्चीत केला:
ग्राम नितळसाण निर्देशाकांची (C) व्याख्या म्हणल्यार C = 0.4*X1 + 0.3*X2 + 0.1*X3 + 0.2*X4
त्या भायर, ग्राम एसएलडब्ल्युएम निर्देशाकां व्याख्या म्हणल्यार S = 0.5*X2 + 0.17*X3 + 0.33*X4 जंय,
X1 = % घराब्यांक सुरक्षीत स्वच्छताघरांत प्रवेश आसा
X2 = % घराब्यांच्या सहभोवतणी कोयर ना
X3 = % घराब्यांच्या भोंवतणी उदक साचिल्ले
X4 = % भौशीक सुवातो कोयर मुक्त आसात
वयर दिल्ल्या नितळसाण निर्देशाकांतल्या वेगवेगळ्या घटकांचो अदमास करपाची जापसालदारकी ग्रामसभेची आसा.
स्रोत : पेय जल आनी नितळसाण मंत्रालय.
निमणे सुदारीत : 6/13/2020
